مقاله عوامل بیماری‌زا و بیماریهای مهم گیاهی در ایران

مقاله عوامل بیماری‌زا و بیماریهای مهم گیاهی در ایران

قسمتی از متن:

زنگ سیاه گندم

Puccinia graminis persoon f.sp.tritici Eriks & Henn

زنگ یا زنگ ساقه گندم كه به انگلیسی Black rust = Stem rust گفته مس‌شود، در ایران بعد از زنگ زرد در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در صورتی كه در كشورهای اروپائی و آمریكا زنگ سیاه بیش از زنگ زرد حائز اهمیت می‌باشد. زنگ سیاه در دنیا 3300 سال قبل شناخته شده و در ایران نیز این بیماری از دیر زمان شیوع داشته ولی اولین بار در سال 1326 توسط اسفندیاری گزارش گردیده است. زنگ سیاه علاوه بر گندم به جو، یولاف، چاودار و بیش از 75 گونه از علف‌های خانواده گندمیان حمله  می‌كند. تا كنون در دنیا متجاوز از 275 نژاد فیزیولوژیك زنگ سیاه شناخته شده كه می‌توانند به گندم حمله نمایند ولی فقط تعداد معدودی از آنها قادر به ایجاد خسارت هستند.

سیاهك پنهان گندم               Tilletia foetida (Wallr.)Liro     

                                  Tilletia caries (DC.) Tul.                    

          بیماری سیاهك پنهان كه در اصطلاح محلی به آن سیاهچه یا كورك نیز نامیده می‌شود،درزبان‌انگلیسیCommon bunt = Covered smut = Stinking bunt اطلاق می‌گردد. این سیاهك یكی از بیماریهای مهم گندم در دنیاست ، كه ابتدا در سال 1755 مسیحی توسط تیله (Tillet) دانشمند فرانسوی شناخته شد و سپس در سال 1807 معلوم گردید كه عامل آن یك میكرو ارگانسم می‌باشد. در ایران نیز مسلماً بیماری از دیر زمان وجودداشته ولی ابتدا در سال 1326 توسط اسفندیاری گزارش شده است.

          میزان خسارت این سیاهك در مناطق آلوده كشور 10 – 15 درصد محصول و گاهی بیشتر برآورد گردیده است. علاوه بر خسارت مستقیم بیماری، ارزش نانوائی آرد حاصله نیز به علت آلودگی بذور به اسپورهای سیاه رنگ بدبوی قارچ عامل بیماری كاهش می‌یابد. همچنین اسپورهای مزبور شدیداً قابل اشتعال بوده و در اثر كوچكترین جرقه در كمباین یا ماشین خرمنكوب آتش‌سوزی می‌گردد.

علائم بیماری

          سیاهك پنهان یا مخفی گندم تا موقعی كه خوشه گندم ظاهر نشود قابل تشخیص نیست. بوته‌های مبتلا معمولاً حدود چند سانتی‌متر كوتاه‌تر از بوته‌های سالم می‌باشند. و گاهی ممكن است به نصف و یا یك چهارم تقلیل یابد. ریشه‌های گیاه آلوده كاملاً رشد نمی‌كند و پنجه‌زنی بوته‌ها افزایش می‌یابد.

          در گل‌های آلوده مادگی درازتر و تخمدان بلند و پهن‌تر و به رنگ سبز می‌باشند، در صورتی كه تخمدان سفید رنگ است. علائم بیماری با ظهور خوشه‌های آلوده مشخص‌تر می‌شود. رنگ خوشه‌های آلوده به جای سبز ، مایل به آبی می‌باشد. بوته‌های آلوده نسبت به زنگ زرد و سرمای زمستان حساس‌تر ولی نسبت به بیماری سفیدك سطحی مقاوم‌ترند.

          اگر دانه آلوده را كه ظاهراً سالم است بین دو انگشت فشار دهیم ، اسپورهای سیاه نسبتاً چربی مشاهده می‌گردد كه در اثر وجود ماده تری‌متیل آمین بوی ماهی فاسد شده را می‌دهد. در هر دانه حدود 3 – 4 میلیون تلیوسپور تخمین زده می‌شود.

عامل بیماری

        عامل سیاهك پنهان گندم در ایران توسط دو نوع قارچ به اسامی:

1) Tilletia foetida (Wallr.)Liro , syn. T. laevis Kuhn     

2) Tilletia caries (DC.) Tul , Syn., T. tritici (Bjerk.) Wint.

ایجاد می‌شود كه هر دو مخصوصاً از نظر چرخه زندگی و بیماری‌زائی شبیه یكدیگر هستند. البته در بعضی از منابع فارسی گونه‌های بیشتری را عامل سیاهك پنهان گندم می‌نویسند ولی در هر دو صورت دو گونه فوق از اهیمت بیشتری برخوردار هستند.

میسلیوم این قارچ‌ها بی‌رنگ، دو هسته‌ای و پس از رسیدن به صورت بند بند شده و بـه صورت تلیوسپور‌های گرد تیره رنگ و با دیواره كلفت در می‌آیند. قطر آنها 15 – 23 میكرون و در گونه T. foetida سطح اسپورها صاف و در T. caries مشبك است.

چرخه بیماری

          عامل این بیماری زمستان را به صورت تلیوسپور اغلب روی بذر یا گاهی در خاك می‌گذراند و تا مدت 5 سال نیز بقاء خود را حفظ می‌نماید. موقعی كه بذر گندم آلوده به تلیوسپور در خاك كاشته می‌شود، تقریباً همان شرایط آب و هوایی كه موجب جوانه زدن بذر می‌گردد، تلیوسپور را كمی بعد وادار یه تندش و تولید بازید می‌كند. سپس بالای بازید 8 – 16 بازیدیوسپور نخی شكل به نام اسپوریدیوم اولیه تشكیل می‌گردند.

          اسپوردیوم با تولید شاخه یا جوانه‌های جانبی با اسپوردیوم دیگر كه از نظر جنس با آنها سازگار است آمیزش پیدا می‌كند و اسپوردیوم‌های ثانویه را تشكیل می‌دهد. اسپوردیومهای ثانویه معمولا در مجاور بذر كاشته شده تشكیل و دو هسته‌ای می‌باشند. پس از جوانه زدن بذر، اسپوریدیومها وارد گیاهچه می‌شوند و از طریق بین سلولی حركت می‌كنند. و خود را به مریستم انتهایی می‌رسانند.

          قارچ همراه با رشد جوانه‌ها انتهایی به بالای ساقه گندم می‌رسد. در موقع به خوشه رفتن ، رشد هیف توسعه پیدا می‌كند و به ســرعت در تمـــام دانـــه‌های خوشه گسترش می‌یابد و سپس تلیوسپورهای فراوانی تشكــیل می‌گردد.

دانه‌های آلوده ظاهراً سالم هستند. در موقع خرمن‌كوبی پوســته آنهــا پــاره شــده و اسپورهای فراوانی به صورت ابر سیاه آزاد می‌گردند. و دانه‌های سالم را آلوده می‌نمایند. یا این كه اسپورهای آزاد شده به كمك باد به مزارع اطراف حمله‌ور شده و خاك را آلوده می‌سازد.

          درجه آلودگی بوته‌های گندم بستگی به درصد اسپورهای قارچ در بذر گندم دارد معمولاً 5/0 گرم اسپور در 100 گرم بذر حداكثر آلودگی را موجب می‌شود. در خاك‌های خشك شدت بیماری كمتر از خاكهای مرطوب می‌باشد. اسپور قارچ در شرایط انبار حدود 10 – 12 سال و در 16 درجه سانتی‌گراد زیر صفر به مدت دو ساعت قوه نامیه خود را حفظ می‌كند.